Hieronim Bosch (1450-1516) - niderlandzki malarz, którego twórczość przypada na szczególny okres w historii europejskiej sztuki, gdy na północy dobiega końca średniowiecze i zaczyna się renesans, we Włoszech będący już w swej fazie schyłkowej. Bosch, jako malarz Północy, reprezentuje zatem schyłek średniowiecza i wczesny renesans.

Jest znany jako malarz niezwykłych scen, świadczących o jego zaskakującej wyobraźni, która „wróci” dopiero wraz z surrealistami.

Jednym z jego najbardziej znanych dzieł jest znajdujący się w muzeum Prado w Madrycie słynny tryptyk Ogród rozkoszy ziemskich. Tryptyk jest dziełem tajemniczym, jak wszystkie dzieła tego twórcy, nowatora w formie i treści.

Do dziś trwa spór, czemu tryptyk miał służyć. Artysta malował go niewątpliwie jako dzieło sakralne, nie wiadomo jednak, dla którego kościoła, ani czemu miały służyć przedstawione treści. Jeśli był w jakiejś świątyni, to proboszcz musiał być postępowym człowiekiem…

To dzieło ma swoją strukturę: zamyka się jak szafa i wtedy przedstawia czarno-białą (chiaroscuro) scenę aktu stworzenia Ziemi - w lewym górnym rogu siedzi Bóg Stworzyciel w szacie maga, tiarze i z rozłożoną księgą na kolanach, z prawej widnieje cytat z Biblii dotyczący aktu Stworzenia. Świat przedstawiony został w formie kuli, z płaskim krążkiem Ziemi, nad nim powietrze, pod nim woda, ocean. Jest to wszakże moment, w którym nie ma jeszcze słońca (choć jest blask), nie ma istot żywych, tylko jakieś niezwykłe rośliny.

Gdy drzwi tryptyku się otwierają, pojawiają się: po lewej raj z Adamem i Ewą, pośrodku dziwne sceny z udziałem ludzi i zwierząt, po prawej - piekło. Tryptyk prezentuje zatem tradycyjny podział na raj, ziemię i piekło. W środkowej części dominują nagie postaci kobiet i mężczyzn oddających się lubieżnym uciechom, co skłania do interpretowania dzieła jako przedstawienia upadku człowieka.

Bosch jest prekursorem malarstwa przedstawiającego rzeczywiste obiekty w nierzeczywisty sposób, stąd niezwykłe kształty, odwrócone proporcje i nietypowe połączenia. Pojawiają się też zagadkowe symbole, interpretowane jako okultystyczne.

Jednak wielu scen nie da się logicznie zinterpretować. Wydaje się, że najważniejsza jest miłość łącząca pary kochanków o różnym kolorze skóry, zatopionych w misterium między dobrem, złem i czymś neutralnym, i że to właśnie ona jest przesłaniem obrazu, miłość, która niweluje granice między dobrem a złem, miłość fizyczna, która zmywa grzech, której nie można lekceważyć, bo stworzył ją Bóg, więc nie może być złem. A ci, co znaleźli się w piekle, nie znaleźli się tam z jej powodu.

Pieter Bruegel (starszy) (1525-1569) - także malarz niderlandzki, nazywany następcą Boscha, bo powtarza pewne jego elementy i rzeczywiście zaczyna od naśladowania jego stylu, jednak wkrótce wypracowuje swój własny styl i język, o wiele bardziej zrozumiały od języka Boscha. Jego dzieła mają wyraźny charakter moralitetu i są czytelne nie tylko dla intelektualistów (jak to było w wypadku Boscha).

Uwielbiał podróżować, szczególnie po wsiach Antwerpii, gdzie obserwował ludzi, ich zajęcia i obyczaje, np. wesela, a sceny z życia chłopów, obok ilustracji przysłów, stanowią jeden z głównych motywów jego malarstwa, co przyniosło mu przydomek „Chłopski”.

Był wrażliwy na otaczającą go rzeczywistość, posługiwał się przysłowiami, malował krajobrazy, także tematy biblijne.

Jedną z charakterystycznych cech Bruegla jest to, że nie umieszcza on na pierwszym planie tematu obrazu (np. na obrazie Upadek Ikara, na pierwszym planie widzimy postać, która orze pole, a gdzieś z boku, w dole, ledwie widnieją nogi Ikara wystające z wody), chcąc zwrócić uwagę widza, że na ziemi, tuż obok nas, dzieją się wielkie rzeczy, a my nawet tego nie zauważamy w toku codziennych czynności.

Ponieważ Bruegel, podobnie jak Bosch, tworzył na granicy dwóch epok, można zadać pytanie, czy jego dzieła są średniowieczne, czy renesansowe. W istocie noszą znamiona obu tych epok: renesansowe jest tło - umieszczanie scen w krajobrazie, zwrócenie się ku otoczeniu, ku przyrodzie, natomiast średniowieczna jest treść - moralitet.

(opracowała Aleksandra Mańka-Chmura)